انواع بافت خاک | تاثیر بافت خاک در استفاده از روش های آبیاری
در شرایط کنونی و با پیشرفت روزافزون تکنولوژی علاوه بر استفاده از روش های نوین آبیاری ، توجه به خاک و بافت آن در بخش کشاورزی از اهمیت ویژه ای برخوردار است، زیرا بافت خاک یکی از خصوصیات مهم فیزیکی خاک است که بر اساس آن می توان تعیین کرد :
- خاک مورد بررسی حاصل خیز است یا خیر؟
- مناسب کشت چه نوع محصولاتی است؟ و مناسب کشت چه نوع محصولاتی نیست؟
- سرعت نفوذ آب در خاک چگونه است؟
- شخم زدن و کشت وکار در آن به راحتی انجام می گیرد یا خیر؟
- خاک تهویه مناسبی دارد یا خیر؟
- ظرفیت نگهداری و ذخیره ی آب در خاک چگونه است؟
- پاسخ گیاه به شرایط محیطی جدید چگونه خواهد بود؟
- در شرایط خشکسالی چگونه می توان از خاک بهره جست؟
- نقطه ی پژمردگی گیاه در این خاک کجاست؟
برای آشنایی بیشتر با بافت خاک و ویژگی های آنها با وبلاگ طراح گستر آب آرا همراه باشید …
◾️بافت خاک چیست؟
بافت خاک تعیین کننده درصد اجزای تشکیل دهنده بخش معدنی خاک یعنی شن، سیلت و رس است که با توجه به درصد هر جزء، کلاس بافتی خاک مشخص می شود. در واقع بافت خاک شاخصی برای تعیین محتوای نسبی ذرات معدنی تشکیل دهنده خاک می باشد
بنابراین با اندازه گیری ۳ جزء اصلی خاک ( شن -سیلت و رس) می توان به نوع بافت خاک پی برد.
◾️اجزاء تشکیل دهنده ی بافت خاک
۱- شن : شن درشت‌ترین جزء معدنی خاک می باشد که قطر اجزا آن بین ۲ میلی‌متر تا ۵۰ میکرون است. قدرت نگهداری آب در شن بسیار کم و نفوذپذیری آن زیاد است .
شن از چسبندگی و فرم‌پذیری کمی برخوردار می باشد و دارای خاصیت زبری و سابندگی زیاد است. خاکهای شنی دارای خلل و فرج درشت زیاد و خلل و فرج ریز کم هستند و وزن مخصوص آنها زیاد است. خاک های شنی سریع تر از خاک های دیگر خشک و گرم می شوند و راحت تر قابل شخم زدن هستند. همچنین ریشه در شن راحت تر حرکت می کند. تهویه هوای خوبی دارند اما از نظر مواد غذایی فقیر هستند.
۲-سیلت : سیلت از نظر قطر ذرات حد واسط بین شن و رس و قطر آنها بین ۲ میکرون تا ۵۰ میکرون است. سیلت فرم‌پذیر بوده ولی مانند رس بصورت نواری یا فتیله‌ای در نمی‌آید بنابراین فرم‌پذیری سیلت کمتر از رس و زمانی که آنرا بصورت فتیله‌ای در می‌آوریم ترک ایجاد میشود از نظر نفوذپذیری، قدرت نگهداری آب، چسبندگی و لغزندگی حدواسط بین شن و رس است. سیلت آماس پذیر نبوده و زمین هایی که بافت آنها سیلتی باشد پس از آبیاری در آنها ترک ایجاد نمی‌شود و دارای خاصیت هماوری مناسبی است.
همچنین می توان گفت بافت سیلت، نسبت به بافت شنی قدرت نگهداری آب بیشتری دارد ولی از نظر مواد غذایی نسبت به بافت رسی فقیر می باشد.
۳- رس : رس‌ها ریزترین اجزاء خاک هستند و قطر ذرات آنها کوچکتر از ۲ میکرون می‌باشد. در زمین های رسی پس از آبیاری و خشک شدن گاهاً ترکهای عمیق و عریضی در این زمین ها ایجاد میشود که برای پرورش گیاه بسیار نامناسب است و موجب شکسته شدن جوانه بذر میشود. همچنین رس‌ها دارای خاصیت چسبندگی زیاد هستند و حتی زمانی که پس از مرطوب نمودن آنها را بصورت فتیله‌ای یا نواری در بیاوریم ترک و شکستگی در آن ایجاد نمی‌شود. قدرت نگهداری آب زیاد داشته و نفوذپذیری آنها صفر و یا بسیار کم است. همچنین نسب به خاک های دیگر دیر خشک می شوند و به سختی شخم زده می شوند اما غنی از مواد غذایی هستند.
رس‌ها را از نظر ساختمانی خود به دو دسته ۱:۱ و ۲:۱ تقسیم میشوند، که از نظر سیستم آرایش و ویژگی ها کاملاً متفاوت باهم متفاوت اند.
◾️روش های اندازه گیری بافت خاک
تعیین بافت بر پایه لمس آن (روش کیفی)
در این روش به نمونه خاک برداشته شده آب اضافه می کنند تا به صورت خمیر درآید ، سپس این خمیر را در کف دست مالش داده تا به صورت مفتول گردد. این مفتول را بین انگشت اشاره و شصت به سمت جلو حرکت داده می شود تا در یک نقطه بر روی مفتول شکستگی ایجاد شود.
طول نوار شکسته شده را اندازه گیری می کنند.
✔️اگر طول نوار شکسته شده از ۳ سانتیمتر کمتر باشد بافت خاک شنی است.
✔️اگر طول نوار شکسته شده بین ۳-۵ ستانتیمتر باشد بافت خاک سیلیت است.
✔️واگر طول نوار شکسته شده از ۵ سانتیمتر بیشتر باشد بافت خاک روسی می باشد.
از این روش معمولاً در مزرعه جهت شناخت تخمینی بافت خاک و جائی که امکانات آزمایشگاهی وجود نداشته باشد استفاده میشود و اگر الزامی برای تشخیص دقیق خاک باشد پس از انتخاب نمونه و انتقال به آزمایشگاه از روشهای دقیقتر اقدام به تعیین بافت خاک میگردد.
روش غربالی
در این روش از غربالهائی استفاده میشود که بترتیب درشتی و ریزی قطر سوراخهایشان بر روی هم چیده میشوند و در انتهای غربالها ظرفی قرار داده میشود که ذرات کوچکتر از قطر سوراخ آخرین غربال در آن ظرف قرار گیرد کمیت معینی از خاک خشک مورد آزمایش را در اولین غربال ریخته و غربالها را که گاهاً تعداد آنها به ده عدد میرسد به دستگاه شیکر (تکاندهنده) متصل مینمایند با تکانهائی که دستگاه شیکر به غربال میدهد اجزاء مختلف خاک به تناسب قطرشان در غربالهای متفاوت قرار میگیرند و با توزین خاک تک تک غربالها به مقدار و درصد آنها پی میبرند.
ذرات ریزتر از آخرین غربال که حدود 80 میکرون است در داخل آخرین ظرف تجمع یافته و درصد ذرات ریز نیز مشخص میگردد این روش بیشتر برای تعیین درصد اجزا شن مورد استفاده قرار میگیرد .
در این روش تعیین بافت خاک دقیق نمی باشد زیرا ماده آلی خاک حذف نگردیده و بخش ناچیزی از خاک در سوراخهای همقطر سوراخ غربالها در آنها گیر مینماید و نهایتاً در وزن خاک افت ایجاد می شود. و مهمتر از همه اینکه اجزا ریز (رس و سیلت) را نمی توان جدا کرد.
مثلث بافت خاک
در این روش مثلث متساوی الاضلاعی رسم می کنند که هر ضلع آن مربوط به ۳ عنصر اصلی هر خاک یعنی ماسه، سیلت(لای) و رس است.
بعد از مشخص کردن مقدار ذرات روی اضلاع مثلث، خطوط موازی با ضلع ها می کشند، به نحوی که در یک نقطه یکدیگر را قطع کنند. نقطه تقاطع در محدوده ای است که می توان جنس خاک را از روی مثلث بافت خاک تشخیص داد.
این روش با نام روش رسوب گذاری یا تجزیه مکانیکی نیز شناخته می شود.
تعیین بافت خاک با روش هیدرومتر (کمی)
به وسیله ی دستگاه چگالی سنج یا هیدرومتر می توان غلظت ذرات موجود در مایعات را تعیین نمود. و در خاک‌شناسی از هیدرومتر ۱۵۲H-62 برای تعیین بافت خاک استفاده می گردد.روش هیدرومتری مشابه روش پیپت است. اساس آن اندازه گیری چگالی سوسپانسیون خاک و آب است که به تدریج بر اثر رسوب مواد کاهش پیدا کرده و هیدرومتر بیشتر در مایع فرو می‌رود
تعیین بافت خاک با نرم افزار
برای تعیین بافت خاک از نرم افزار رایگان texture Autolookup یا TAl استفاده می شود، که جایگزین مناسبی برای مثلث خاک می باشد.
از ویژگی های این نرم افزار می توان به
✔️رایگان بودن آن
✔️حجم کم و نصب آسان
✔️تشخیص سریع و بسیار دقیق بافت خاک
✔️ کارایی آسان
اشاره کرد.
◾️انواع بافت خاک
با هرکدام از روش های بالا که بهترین ودقیق ترین آن روش نرم افزاری است می توان نوع بافت خاک را تعیین نمود.
نامگذاری بافت خاک، بستگی به مقدار و تأثیر هر گروه از ذرات “شن”، “سیلت” و “رس” دارد.
۱- شنی (sand) : حداقل مقدار شن ۸۵ % و مجموع و ۵/۱ برابر ذرات رس کمتر از ۱۵ % می باشد.
۲- شنی لومی (loamy sand) : شن بین ۷۰ تا ۹۰ درصد و مجموع سیلت و ۵/۱ برابر ذرات رس بیش از ۱۵ % و مقدار رس از ۳۰ % کمتر می‌باشد.
۳- لومی شنی (sandy loam) : رس کمتر از ۲۰ % یا مجموع % سیلت و دو برابر مقدار رس از ۳۰ درصد بیشتر می باشد. خاک هایی که مقدار شن آنها بین ۲۴ تا ۵۲ % باشد و مقدار رس شان کمتر از ۷ % و سیلت شان نیز کمتر از ۵۰ % است خاک لومی و شنی نامیده می شوند.
۴-لوم( loam)مقدار رس بین ۷ تا ۲۷ % و سیلت ۲۸ تا ۵۰ % و شن کمتر از ۵۲ % است.
۵- لومی سیلتی (silt loam) : مقدار سیلت بیش از ۵۰ % و رس بین ۱۲ تا ۲۷ % بوده و یا مقدار سیلت بین ۵۰ تا ۸۰ % نوسان داشته و مقدار رس نیز کمتر از ۱۲ % است.
۶- سیلت (silt) مقدار سیلت کمتر از ۸۰ درصد و مقدار رس کمتر از ۱۲ % است.
۷- لوم رسی شنی (sandy clay loam) : دارای ۲۰ تا ۳۵ % رس و مقدار سیلت آن ۲۸ % کمتر و شن آن نیز بیش از ۴۵ % می باشد.
۸- لومی رسی (clay loam) مقدار رس تا ۲۷ تا ۴۰ % و مقدار لوم کمتر از ۲۰ % تا ۴۵ % در نوسان است.
۹- لوم رسی سیلتی (silty clay loam) مقدار رس ۲۷ تا ۴۰ % و مقدار شن نیز از ۲۰ % کمتر است.
۱۰- رسی و شنی (sandy clay) مقدار رس و شن آن از ۳۵ تا ۴۵ % بیشتر است.
۱۱- رسی و سیلتی (silty clay) مقدار هر یک از رس و سیلت آن به ترتیب بیش از ۴۰ درصد است.
۱۲- رسی (clay) مقدار رس بیش از ۴۰ % و مقدار شن و سیلت آن به ترتیب از ۴۵ تا ۴۰ % کمتر است.
◾️ آیا امکان تغییر بافت خاک وجود دارد؟
در جواب این سوال باید گفت هر چند که تغییر بافت خاک در مقیاس وسیع تقریباً غیرممکن است، اما در محدوده معین، زمانی که بافت خاک شدیداً سنگین و رسی باشد می‌توان با اضافه نمودن کودهای دامی و کلشی و کودهای سبز بافت خاک را تغییر داد.
همچنین اگر منابع شن یا ماسه نزدیک و امکان انتقال آنها آسان باشد، می‌توان با اضافه کردن شن و شخم عمیق بافت سنگین و رسی را اصلاح نمود. این امر مخصوصاً زمانی که گیاهان دارای ریشه یا ساقه غده‌ای و یا ریزوم باشند ضروری است و بافت سبک در درشت بودن غده‌ها یا ریزوم نظیر سیب‌زمینی، پیاز نقش موثر دارد.
در مواردی هم که بافت خاک شنی و سبک باشد علاوه بر آنکه چنین خاکهایی از نظر ذخیره عناصر غذایی و عمل مبادله یونی ضعیف عمل می‌کنند از نظر قدرت نگهداری آب و ظرفیت زراعی نیز ناتوان هستند و همچنین قابلیت نفوذ در خاکهای شنی ضعیف و بخش اعظم رطوبت انتقال یافته به خاک از حوزه پراکنش ریشه خارج میگردد و کمتر مورد استفاده گیاهان واقع میشود. برای اصلاح چنین خاکهایی اضافه نمودن سوپر جاذب‌هایی مانند ورمی‌کولیت و یا مشابه آنها می توان رطوبت را در اطراف ریشه ذخیره کرد. با اینکه گیاهان غده‌ای در این نوع خاک‌ها بهتر عمل مینمایند، ولی مکانیسم‌هایی که منجر به ذخیره آب گردد و از هدر رفت آب جلوگیری کند، از راندمان عملکرد محصول قابل قبولی برخوردار خواهند بود.
سخن آخر
تشخیص نوع بافت خاک باغ ، باغچه و مزارع و همچنین اصلاح بافت آن در صورت لزوم؛ نقش مهمی در افزایش تولید محصولات با کیفیت ،کاهش هزینه های آبیاری و تولید ،افزایش بهره وری و سودآوری خواهد داشت. بنابراین لازم است قبل از انتخاب روش آبیاری تحت فشار (بارانی یا قطره ای) نوع خاک مزرعه ی شما مشخص شود. تا با آگهی کامل بهترین روش آبیاری، مناسب مزارع شما انتخاب گردد.
