در بخش کشاورزی وجود منابع آبی کافی و با کیفیت از اهمیت ویژه ای برخوردار است. آب کافی و با کیفیت موجب رشد بهتر محصولات و در نتیجه افزایش سطح تولید و بهبود کیفیت آنها می گردد. اما متاسفانه به دلیل کمبود منابع آبی دسترسی به آب با کیفیت هر روز در حال کاهش است.
استفاده از آب های بی کیفیت موجب افزایش شوری خاک ، کاهش نرخ نفوذ آب وسمی شدن خاک می شود که مشکلات فراوانی از جمله کاهش سطح تولید را برای کشاورزان به ارمغان می آورد. از سویی دیگر استفاده از آب های کم کیفیت می توان مشکلات بسیاری را در زمینه نگهداری و سرویس تجهیزات آبیاری بارانی ، قطره ای و به طور کلی تجهیزات آبیاری تحت فشار بوجود آورد. در این مقاله ار وبسایت طراح گستر آب آرا به بررسی عوامل موثر بر کیفیت آب و راه های شناسایی و رفع آنها خواهیم پرداخت .
◾️کیفیت آب آبیاری چیست؟
کیفیت آب آبیاری به مجموعه ویژگی های فیزیکی ، شیمیایی و بیولوژیکی آب گفته می شود که در آزمایشگاه با توجه به کیفیت شیمیایی خاک مزارع و همچنین نوع محصول مورد بررسی قرار می گیرد و بر اساس آن می توان نتیجه گرفت که آب در در دسترس برای آبیاری مناسب است یا خیر!
به طور کلی کیفیت آب کشاورزی به عوامل زیر بستگی دارد :
- منبع آب
- نوع ذخیره
- نحوه توزیع
برای نمونه آب های زیرزمینی در اکثر مناطق کشور سطح بالایی از نمک را دارد، که البته با تجمع آب باران در سطوح بالای آب زیرزمینی، این مشکل کمی رفع و دسترسی به آب با کیفیت مطلوب امکانپذیر می شود. همچنین نگه داشتن آب پشت سد ها موجب تبخیر آب و افزایش نمک محلول در آب می شود. وارد کردن مواد شیمیایی به آب نیز موجب کاهش کیفیت آن می شود.
با رعایت موارد زیر می توان به بهبود کیفیت آب کمک کرد:
۱- استفاده از بادشکن در مجاورت سدها بهمنظور کاهش تبخیر
۲- ایجاد پوشش گیاهی و کاشت چمن در دهانه ورودی سد به عنوان فیلتر طبیعی برای محافظت از مخازن
۳-فنسکشی سدها و انتقال بخشی از آب به آبشخورهای مخصوص دام و تمیز کردن منظم آن ها
۴-طراحی و ساخت تله رسوبات بهمنظور محافظت از سد در زمان بروز خطرات
◾️عوامل موثر بر کیفیت آب در کشاورزی
- ▫️شوری
- ▫️کدورت
- ▫️سختی
- ▫️اسیدیته (pH)
- ▫️جلبکها و گیاهان آبزی
- ▫️سمی شدن
در ادامه به بررسی موردی این عوامل خواهیم پرداخت :
◾️تاثیر شوری بر کیفیت آب کشاورزی
شوری به میزان غلظت نمکهای محلول در آب گفته می شود. که موجب تجمع نمک با غلظت معین در اطراف ریشه شده و به کاهش عملکرد و بازده محصول منجر می گردد.وقتی سطح نمک آب بالا میرود، جذب آب توسط ریشه بهشدت سخت میشود. این امر موجب استرس آبی در گیاه ،تغییر رنگ به سمت تیرگی ، پژمردگی و حتی خشکی گیاه می شود.
این علائم با توجه به اینکه گیاه در چه مرحلهای از رشد است متغیر بوده و اثرات آن در مراحل رشد اولیه و جوانه زنی مخربتر و خطرناکتر است. بررسی منابع آبهای کشاورزی معمولاً با سنجش هدایت الکتریکی (EC) انجام میشود. این دستگاه با استفاده از اندازهگیری هدایت الکتریکی نمونهای از آب، میزان غلظت کل نمک موجود در آن را اندازه گیری می کند.
شوری به ۴ دسته زیر تقسیم میشود:
- شوری کم: شوری کمتر از 250 میکرو موس بر سانتیمتر که برای کشت بسیاری از گیاهان مناسب است.
- شوری متوسط: گیاهانی که به شوری حساس هستند باید با مقدار آب بیشتری آبیاری شوند.
- شوری زیاد: استفاده از این آبها تنها در گیاهان مقاوم به شوری و خاکهای با زهکشی بالا ممکن است.
- شوری بسیار زیاد: شوری بیشتر از 2250 میکروموس بر سانتیمتر است و برای بسیاری از گیاهان مناسب نیست.
شوری خاک را می توان با روش های مختلف از جمله فرآیند آبشویی (Leaching) کاهش داد. در روش آبشویی خاک مزرعه توسط آب غیر شور آبیاری می شود. با این روش بخشی نمکهایی که در اطراف ریشه تجمع یافته اند شسته شده و نمکها به عمق پایینتر از ریشه هدایت میشوند.
امروزه استفاده از روش های نوین آبیاری از جمله روش آبیاری قطره ای مناسب ترین و کارامد ترین روش برای کاشت محصول در زمین های شور است.
◾️تاثیر کدر بودن آب در مناسب بودن آب کشاورزی
ذرات جامد معلق در آب مانند رس، سیلت، مواد ارگانیک موجب کدر شدن رنگ آب می شوند. این مواد موجب رسوبگذاری در لولهها، تانکها، گرفتگی نازلهای آبپاش و سیستم آبیاری میکرو و همچنین بیاثرشدن سیستمهای کلرزنی و کاهش اثر علفکشها می شود.
کدربودن آب را می توان به وسیله ی میزان نوری که از داخل نمونه آب عبور میکند، مشاهده کرد.
کدورت توسط NTU (واحدهای کدورت نفلومتری) اندازهگیری میشود. مقدار NTU آب زلال تقریباً برابر یک است، اگر آب کمی کدر شود این مقدار به ۱۰ NTU میرسد و در صورت کدربودن شدید آب مقدار آن ۵۰ NTU خواهد شد. بهمنظور اینکه در لولهها، تانکها و سیستمهای آبگرم، لجن جمع نشود، کدورت آب باید زیر ۵ NTU بماند.
◾️تاثیر سختی آب در ارزش آب کشاورزی
مواد معدنی و آلی موجود در آب مانند کلسیم ، منیزیم و سدیم موجب تضعیف خاک شده و ساختار خاک را به ذرات کوچکتر پراکنده می کنند که این خود موجب مسدود شدن منافذ خاک می گردد تا آبیاری به تمام قسمت های گیاه نرسد و مشکلاتی از قبیل پوسته پوسته شدن بذر، بوجود آمدن علفهای هرز زیاد، غرق شدن محصول، اختلالات تغذیهای، غدههای زراعی ضعیف در مناطق مرطوب و کم ارتفاع و… را ایجاد می کند.
همچین سبب گرفتگی سری آبپاشها شده و عملکرد آنها را مختل میسازد. بطور کلی رسوبات کانالهای خاکریزها را پر کرده و هزینه لایروبی را افزایش میدهد.
انواع سختی آب
- سختی کمتر از ۶۰ : نرم، اما احتمال بروز خوردگی را دارد.
- سختی ۶۰-۲۰۰ : سخت، اما برای اکثر مصارف قابل قبول است.
- سختی ۲۰۰ – ۵۰۰ : خیلی سخت با مشکلات خوردگی فزاینده
- سختی بیشتر از ۵۰۰ : بهشدت سخت، پوستهپوستهشدن شدید
اندازهگیری این پارامتر در آزمایشگاههای مربوط به آن توسط کیتهای آزمایشی قابلحمل یا بهکمک نوارهای آزمایشی انجام میشود.
◾️ PH خاک و میزان تاثیر آن بر کیفیت آب کشاورزی
پی اچ میزان اسیدی یا قلیایی بودن آب را نشان می دهد که بین ۰-۱۴ می باشد. قرائت های زیر ۷ اسیدی و بالای ۷ قلیایی هستند. مقدار صفر بهمعنای بیشترین حالت اسیدی و مقدار ۱۴ بیشترین مقدار قلیایی است. میزان pH آب مقطر برابر ۷ است که بهعنوان حالت خنثی در نظر گرفته میشود. pH میزان نسبی یونهای هیدروژن (+H) و هیدرواکسید (-OH) را در یک محلول بیان میکند.
برای آبیاری محصولات کشاورزی پی اچ باید در محدوده ۶٫۵ تا ۸٫۵ باشد.
در pH های زیر ۶٫۵ خوردگی در لوله ها و اتصالات اتفاق می افتد . پوستهشدن در مقادیر بالای ۸٫۵ و خوردگی در مقادیر بیش از ۱۱ نیز اتفاق میافتد. همچنین میزان pH روی عملکرد برخی از مواد شیمیایی که در کشاورزی استفاده میشوند، اثر میگذارد. بنابراین باید قبل از استفاده از مواد شیمیایی در مزرعه، ابتدا دستورالعمل شرکت سازنده آن را مطالعه شود تا از ترکیب آن مواد با منابع آب معمولی اطمینان حاصل گردد.
در زمینه اصلاح خاکهای اسیدی و قلیایی باید گفت : معمولا pH خاک خیلی قابل تغییر نیست و بهتر است گیاهان متناسب با pH خاک انتخاب و کشت شوند.
با این حال در خاکهای اسیدی برای افزایش pH از آهک استفاده میکنند. همچنین در خاک های قلیایی برای کاهش pH از موادی مانند اسیدسولفوریک و اسیدکلریدریک استفاده می شود. البته برای کاهش خطرات استفاده از اسیدها از گوگرد نیز استفاده میشود. گوگرد در خاک توسط باکتریهای تیوباسیلوس اسیدسولفوریک تولید میکند که باعث اسیدی شدن pH خاک میشود.
یکی دیگر از راههای اسیدی کردن خاک استفاده از کودهای ماکرو و میکرو به شکل سولفاته است.
جلبک ها و گیاهان آبزی و نقش آنها در کیفیت آب مورد استفاده در زمین های کشاورزی
جلبکها و گیاهان آبزی بخشی از طبیعت هستند که نقش مهمی در زیستبوم دریاچهها، رودخانهها، اراضی آبخیز و سدهای کشاورزی ایفا می کنند .با این حال رشد بیرویه جلبکها و گیاهان آبزی میتواند منجر به گرفتگی لولهها و بروز مشکلاتی برای کشاورزان گردد.
زمانی که رسوبات، مواد ارگانیک، کودهای شیمیایی و حیوانی در منابع آب تخلیه میشوند مواد مغذی درآب افزایش میابد ؛ همچنین راکد ماندن آب به مدت طولانی و نور و گرمای خورشید ؛ موجب رشد بیش از اندازه ی جلبک ها و گیاهان آبزی می شود.
این جلبک ها به شکل کف های سبز ،قهوه ای و حتی زرد روی آب تجمع می یابد و برای انسان و حیوانات مضر هستند که می توان با استفاده از ابزارهای مکانیکی تمام آنها را کنترل کرد.
سمی بودن خاک
اگر میزان یونهای معینی از قبیل: سدیم، کلراید و بور موجود در آب به غلظت خاصی برسند موجب سمی شدن خاک ، تخریب گیاه و در نتیجه کاهش بازده محصول خواهد شد. برآورد میزان خسارت به میزان جذب و درجه حساسیت محصول بستگی دارد. برای مثال محصولات دائمی مانند درختان حساستر هستند.
اگر تجمع این یونها بیش از حد زیاد باشد میتواند موجب سوختگی برگ درختان تا آسیبهای جدی و حتی نابودی درخت شود. سمی شدن همچنین میتواند از جذب مستقیم یونهای سمی از طریق برگهای مرطوب شده توسط آبپاشها نیز ایجاد شود. سدیم و کلرید یونهای اصلی جذب شده در برگها میباشند.
این نکته نیز قابل ذکر است که در فصول گرم سال و در مناطق گرمسیر انباشت این یونها به نسبت مناطق سردسیر بیشتر است. ورود پساب کارخانهها به آبهای کشاورزی نیز سبب افزایش غلظت عناصری مانند کادمیم، آرسنیک، سرب و نیکل میشود. که می توانند موجب سمی شدن خاک و به خطر افتادن گیاهان ،حیوانات و انسان ها شوند.
◾️سخن پایانی:
تشخیص کیفیت آب مورد نیاز آبیاری به دلیل اهمیت ویژه ای که دارد نیازمند انجام آزمایشات و بررسی های لازم است تا در صورت پایین بودن کیفیت آب اقدامات لازم مدیریتی جهت بهبود کیفیت انجام شود.
همان که قبلا اشاره شد کیفیت آب آبیاری در افزایش طول عمر و نگهداشت تجهیزات آبیاری بسیار موثر است.
شرکت طراح گستر آب آرا با بیش از سه دهه فعالیت در حوزه ی تولید و عرضه ی سیستم های آبیاری (نوین) قطره ای و بارانی با بهره گیری از بهترین مواد اولیه ی پتروشیمی ،نیروی فنی متخصص و ماشین آلات پیشرفته آماده خدمات رسانی برای شما هموطنان عزیز می باشد.